بناهاى
دوره قاجارى شهر همدان پنجره هایى با نرده هاى زیبا و متنوع دارد که نشان
از هنر نرده سازان همدانى است. این دوره، سرآغا استفاده فلز به جاى چوب
در ساخت نرده پنجره ها است که به گل نرده معروفند.
بررسی ها نشان داد که ساخت نرده پنجره
ها نخست جنبه تزیین، حجاب، و حفاظت داشته، ولى به مرور زمان جنبة تزیینى
آن قوت بیشترى یافته است. در آغاز، طرح نرده پنجره هاى بناهاى دوره قاجاریه
همدان برگرفته از هنر غیربومى بوده و شکلى شبیه به «S»pvt با پیچش
حلزونى داشته است. این شکل تنها طراحى و ساخت نرده پنجره هایى با ابعاد خاص
از مستطیل را میسر مى کرد و استادکاران نمیتوانستند سطح پنجره هایى با
ابعاد مختلف مستطیل
و شکل هاى متفاوت مانند منحنى را کاملاً پوشش دهند.
به همین علت آ ن ها ابعاد شکل «S» را تغییر مى دهند و به ابعاد مختلفى دست
مى یابند که سطح کامل پنجره ها را پوشش مى دهند. درنهایت استادکاران با
تجربه اندوزى و لحاظ کردن نیازهاى روز، دست به نوآورى مى زنند و خلاقانه
با تغییر عمده در شکل شبیه «S» نقش نماهاى جدید و متنوعى ابداع می کنند که
خود به عنصرى نو بدل مى گردد و می توان با قرینه سازى، ترکیب، و تکثیر آ ن
ها به انواع شکل هاى زیبا با ابعاد متفاوت دست یافت. این نوآورى تا آنجا
پیش مى رود که به طر ح هایى منحصربه فرد و در نوع خود بى نظیر منتهى مى
گردد،
طر حهایى با نقوش متفاوت که هریک سرآغازى در ساخت انواع نرده پنجر
ه در دوره پهلوى گشت. این طرحها در زیرنقش مستطیل و با قرینه سازى اجرا مى
شوند.
بررسی ها روند تکاملى را در ساخت نرده پنجره ها نشان داد که از تنوع ابعاد و شکل پنجره ها تبعیت میکند.
هدف در این پژوهش، مستندسازى طر ح هاى به کاررفته در نرده حفاظ پنجره
و بررسى و شناسایى رو شهاى ترسیم و ساخت آ ن و نیز بوم ىسازى هنر وارداتى
به دست هنرمندان ایرانى است. جمع آورى اطلاعات در این پژوهش توصیف ى
تحلیلى، با مطالعه میدانى صورت گرفته است. به این منظور 68 نرد ه پنجره در
بناهاى باقى مانده از دورة قاجاریه شهر همدان شناسایى، مطالعه، و بررسى
گردیده و در چهار گروه دسته بندى شده است
در معمارى ایرانى براى
پوشش روزنه ها و پنجره ها از شبکه هاى سفالى، کاشى، و چوبى و مانند آ نها
استفاده می شده است. اما از دورة قاجاریه با نفوذ فرهنگ معمارى غرب و شروع
برون گرایى در معمارى ایرانى، این امر با طرح و مواد اولیه متفاوتى بر روى
پنجره هاى نماهاى بیرونى بناهاى این دورة شهر همدان انجام مى شود. نرد ه
هایى فلزى با طر حهاى جدید )ولى با همان کاربرى که در معمارى ایرانى بوده،
یعنى حفظ حرمت و ایجاد حجاب( نمایان و شکلى نوى در نماى شهرى ایجاد مى
شود. در بناهاى این دورة شهر همدان نرده پنجره هاى زیبا و متنوعى است که
نشان از هنرمندان نرده ساز همدانى دارد.
این دوره سرآغاز استفادة فلز به
جاى چوب در ساخت نردة پنجر هها است که به گل نرده معروفند و با میله هاى
نازک فلزى فرم داده و ساخته شده اند. با نفوذ فرهنگ غرب، وجود مذاهب مختلف،
و ارتباطات بازار مهم همدان با مردم و با دیگر کشورها حضور مردم در جامعه
پررنگ مى شود و فضاى شهرى را بااهمیت مى گرداند و نگاه افراد منزل را از
درون به بیرون متوجه م ىکند.
حال آرامش و زیبایى منظر فضاى حیاط جاى خود
را به هیاهو و رفت وآمد فضاى شهرى در کوى وبرزن مى دهد. مشاهده این منظر
نیاز به شبکه اى بر روى پنجره دارد تا از دیده شدن در پشت پنجره و فضاى
داخلى جلوگیرى کند و آن را بپوشاند. از طرفى نیز جلوه گرى در این دوره باب
مى شود و نفوذ فرهنگ اروپایى در معمارى توجه را به نماسازى و نماى شهرى جلب
می کند.
این امر خود در تشویق مردم به ساخت حفاظ پنجره
هایى زیبا تأثیر میگذارد و باعث مى گردد که پنجره هاى چوبى ساده خانه هاى
دوره قاجاریه، در نماهاى بیرونى داراى نرده فلزى با انواع طر ح هاى جدید
گردد و در کنار سردرهاى زیباى آجرى همدان، سرآغازى بر توجه به بدنه هاى
شهرى و جایگاه آن در معمارى ایرانى این دوره و دوره هاى بعد گردد. اما این
پرسش باقى است که استفاده از نرده پنجره فلزى از چه تاریخى و در کدام شهر
آغاز گردیده وجایگاه شهر همدان در این بین کجا است؟
متأسفانه با توجه
به اینکه تاکنون هیچ پژوهشى با این موضوع در سطح کشور صورت نگرفته و
اطلاعاتى نیز در دسترس نیست، مى طلبد که تحقیق هاى مشابهى در سایر شهرها
انجام گردد تا از مقایسه داده هاى آ ن ها با یکدیگر بتوان به یک نتیجه قابل
تعمیم رسید.
انتخاب شهر همدان تنها به علت دسترسى آسان پژوهشگر و نیز فزونى نرده پنجره ها در بافت تاریخى این شهر بوده است.
متأسفانه
امروزه با کنار زدن معمارى دورة قاجاریه و تخریب آثار به جاى مانده از آن،
این معمارى در حال محو شدن از صحنه شهرسازى همدان است و با خود هنر ارزنده
هنرمندان سازنده نرده پنجره همدانى را به فراموشى مى برد. از طرفى در گذر
زمان نامى از این هنر و هنر مندان به میان نیامده و سخنى نیز گفته نشده
است. این در حالى است که آ نها با ورود هنر غرب و رنگ باختن معمارى ایرانى
توانستند، با نوآورى، شکل هاى زیبا و نوى را در نرده پنجره ها ایجاد کنند
و از یکنواختى به تنوع بگرایند و نماهاى زیبایى را در بدنه شهرى ابداع
کنند. اگر این امر در همه معمارى ما جارى گردیده بود، شاید امروز سبکى نو
از معمارى ایرانى، چشم نواز دیدگان ما بود. پس جاى دارد با شناخت و ثبت این
هنر ارزشمند، بخشى از تاریخ معمارى ایرانى و فرهنگ نرده سازى براى پنجره
را حفظ و از آن در احیاى نرده پنجره های این دوره از معمارى ایران و نیز
در معمارى امروز استفاده کنیم.
این پژوهش با اهداف زیر انجام شده است:
مستندسازى با هدف حفظ طرح هاى به کار رفته در نرده پنجر ه هاى دورة قاجاریه.
بررسى و شناسایی رو شهاى ترسیمى آ نها.
استفاده در مرمت و احیاى بناهاى دورة قاجاریه.
استفاده در معمارى امروز.
نویسنده فرضیه هاى زیر را مطرح کرده است:
1) طرح هاى حفاظ پنجره ها داراى الگوى مشخصى بوده است.
2) هنر ساخت نرده پنجرة فلزى از دورة قاجاریه در شهر همدان آغاز شده است.
3) استاد کاران نرده ساز پنجره در همدان توانسته اند با نوآورى، متناسب با ابعاد پنجره ها، طر حهاى متنوع و جدیدى را بیافرینند.
1) وجه تسمیة پنجره، نرده پنجره و نردة پنجره
کلمة
پنجره به معناى دریچه مشبک، احتمالاً از قرن چهارم وارد زبان فارسى شده
است. این واژه برگرفته از واژه پنجارا سانسکریت به معناى قفس است. در لغت
نامه فارسى به معناى دریچه اى در دیوار و یا دریچه اى مشبک است. در گذشته
واژه هاى دیگرى براى انواع پنجره ها و نورگیرها در معمارى ایرانى استفاده
شده که از آن جمله می توان به روزن، ارسى،دریچه، پاچنک، بالگانه و نیز
فخرومدین، دارآفرین، شباک، زره،
یا ضریح اشاره کرد.
در فرهنگ معین
کلمة نرده، به معنى تارمى چوبى یا فلزى که در اطراف باغچه و خانه یا
جلوى ایوان درست کنند آمده است. در فرهنگ نامه معمارى ایران، در مراجع
فارسى نیز کلمه نرده، به معنى میله هاى چوبى یا فلزى نزدیک به هم و معمولاً
متصل به میله هاى افقى، و بیشتر با ذکر جنبه حصار یا حفاظ آن، آورده شده
است.
از بررسى معنى کلمة نرده در فرهنگ معین و فرهنگ نامه معمارى ایران میتوان نتیجه گرفت که نرده در معمارى ایرانى دو کاربرى داشته
: (1 جلوگیرى از سقوط در سطوح ناهم سطح،
(2 ایجاد حریم و عدم دسترسى به فضاى معمارى.
در
بناهاى دورة قاجاریه شهر همدان پنجره ها چوبى دو لته با بازشو شیشه دار
هست که بر روى آ نها نرده هاى فلزى با انواع طرح هاى هندسى نصب گردیده است.
این ساختار مشبک در حقیقت ( نرده پنجره ) هستند که اصطلاح آن از طرف
نویسنده براى این نوع نرده ها در نظر گرفته شده است. در یک جمع بندى، با
توجه به معنى و کاربرى حفاظ براى نرده و گشودگى در دیوار براى پنجره می
توان گفت که نرده هاى بکار رفته در جلوى پنجره ها ی بناهاى دوره قاجاریه
همدان حفاظى براى این پنجره ها هستند. پس می توان آ نها را با اصطلاح نرده
پنجره نام برد و کارکرد آن ها را حفاظ مخصوص پنجره دانست.
در گذشته
دورتر که هنوز استفاده از شیشه و کاغذ پنجره معمول نبوده، واژه پنجره
بیشتر به ساختار مشبک و ثابت گفته می شده که در صورت نیاز با کاربرد حفاظ،
برگشودگی ها، و روز نه اى بناها نصب می گردیده که هم حافظ بوده و حجاب و هم
نور و هوا را از میان خود عبور می داده و هم امکان دید به بیرون را فراهم
می کرده و ساختار آن مانع دیده شدن فضاى پشت پنجره می شده و معمولاً نیازى
به باز شدن نداشته است. این نوع پنجره ها را می توان با اصطلاح نرده پنجره
نیز نام برد.
بدین معنا که نرده و پنجره از ساختار یکپارچه اى تشکیل شده
و هردو یکى است و عنوان فوق به معنى نرده و پنجره مانند اصطلاح در پنجره
می تواند اصطلاح مناسبى براى این نوع پنجره ها باشد. از قدیمی ترین نمونه
هاى نرده پنجره را می توان به فخرومدین اشاره داشت. این نوع نرده پنجره را
با قطعات گل پخته به اشکال هندسى و غیرهندسى میساخته اند. و چون در فواصل آ
نها حفره هایى پدید می آمده می کوشیدند تا شکل و هیئت سورا خها نیز زیبا
باشد . معمولاً طرح هاى به کاررفته در آ نها بیشتر گلچین است ، و با گل
هاى سه و پنج رجى پوشانده شده اند . نام گل ها بر اساس تعداد رج هاى آجر به
کاررفته در آ نها که اعداد فرد است مانند سه رجى یا رگى نام گذارى می شود
.
از نمونه هاى اولیه آن میتوان به نرده پنجره هاى مسجد جامع هزارسالة
اردستان اشاره داشت. استفاده از نرده پنجره هاى فخرومدین تا دورة صفویه و
نیز قاجاریه ادامه داشته است. نمون ههایى از این نوع نرده پنجره
را می
توان در خانه هاى روستاى ابیانه اصفهان و نیز نمونه اى در مسجد حکیم اصفهان
مشاهده کرد که ماهرالنقش اسم طرح آن را گل نو معرفى کرده است .
. پیشینة پژوهش و روش تحقیق
پس
از طرح پرسش هاى پژوهش، براى دستیابى به اطلاعات مورد نیاز مطالعه
کتابخانه اى انجام گرفت و پس از جستجو در منابع مختلف مشخص گردید که تاکنون
هیچ پژوهشى نه تنها در مورد طرح نرده پنجره هاى شهر همدان بلکه هیچ یک از
شهرهاى ایران نیز انجام نشده است و این تحقیق اولین پژوهش در خصوص این
موضوع در ایران است. اما در مورد پنجره، پژوهش هاى گوناگونى صورت گرفته است
که از آن جمله میتوان به مواردى اشاره کرد:
استاد پیرنیا پیوست چهارم
کتاب خود را به طور کامل به مبحث در و پنجره در معمارى ایران اختصاص داده
است و در آن به معرفى انواع درها و پنجره ها پرداخته و طرح نمونه هایى از آ
نها را در این بخش از کتاب خود آورده است. حسین سلطان زاده در کتاب پنجره
هاى قدیمى تهران، عکس و طرح انواع پنجره هاى قدیمى شهر تهران را، بیشتر
مربوط به طبقة اول ساختمان ها در بدنه شهرى، به تصویر کشیده است. در بعضى
از این تصاویر نرده هایى با طرح گل نرده به چشم مى خورد که شکل آن ها در
نقشه پنجره ها، بدون هیچ توضیح و روش ترسیم، آورده شده است
. استاد
ماهرالنقش در کتاب خود با نام مسجد حکیم به معرفى فضاهاى مختلف این مسجد
پرداخته و در ادامه آن به معرفى تزیینات نماها و سردرها اشاره دارد. در این
بین با ارائه عکس و طرح پنجره هاى مشبک آجرى، تنها به معرفى اسم آ نها با
نام شبکه گل نو بسنده کرده است. همچنین طرحى دیگر از این نوع پنجره را با
نام شبکة شش درشش منظم معرفى می کند
زهرة قاضی حسینى در پایان نامة خود
به بررسى پنجره پرداخته، ولى اشار هاى به نرده پنجره نکرده است. همچنین در
فرهنگ نامه معمارى ایران، که زیر نظر محمد بهشتى و همکاران به طبع رسیده،
اصطلاح هاى مختلف پنجره را به طور کامل آورده اند
.
مجید فتح ىزاده در پایان نامه خود به بررسى نقوش گره چینى در پنجره کاخ ها
و مساجد پرداخته، اما در آن سخنى از نردة پنجره به میان نیاورده است.
سپیده زمانى در پایان نامة خود به بررسى رنگ ها و کارکرد آن در ساختار ارسى
خانه هاى دورة قاجاریه پرداخته، ولى اشار هاى به نرده پنجره نکرده است.
دکتر
محمدعلى پارسا به واژه شناسى پنجره و بررسى انواع و اهمیت فرهنگى آن
پرداخته است و کاربرى آن را در معمارى ایرانى، نوررسانى، تأمین دید، و
پیوند درون و بیرون مى داند. دکتر محمدمهدى گودرزى سروش و همکاران در مورد
نوع، تاریخچه، و چگونگى شکل گیرى پنجره هاى ارسى سخن گفته اند، اما اشاره
اى به نرده پنجره و یا انواع پنجره هاى مشبک و یا نقوش به کاررفته در آن
ها نکرده اند.
میثم خزاعى در پایان نامة خود به اهمیت نور ونقش
نورگیرها پرداخته و به تفکر عارفانه نگارگر ایرانى در این خصوص مى پردازد،
ولى اشاره اى به نرده پنجره نکرده است.
نیلوفر علیپور در مورد طرح ارسى
کاخ هاى دورة قاجاریه تهران سخن گفته است و در آن به انواع نقش هاى بته
جقه، چهارپر و طر حهاى قاب بندى و گل اشاره دارد، ولى اشار هاى به نرده
پنجره نکرده است.
این مقاله حاصل کار پژوهشى دوساله با عنوان شناسایى و
بررسى طرح نرده پنجره هاى به کاررفته در بافت تاریخى شهر همدان است. نوع
پژوهش توصیف ى تحلیلى و روش جمع آورى اطلاعات پیمایش میدانى است. پس از
تهیه نقشه بافت تاریخى شهر همدان با پیمایش کوچه به کوچه، 68 بناى باارزش،
که نرده پنجرهاى طر حدار داشتند، شناسایى و از این نرده پنجره ها به صورت
جداگانه عکس تهیه و سپس اندازه و ابعاد آ نها برداشت شد. پس از جمع بندى
در این مرحله، مطالعه و بررسى به منظور یافتن روش ترسیم و تکثیر طر حها
آغاز شد. نویسنده خود به روش ترسیم نقش ها دست یافت. نقشة آن ها با نرم
افزار اتوکد ترسیم گردید. درنهایت طر حهایى بررسى شدند که ابعاد، زیرنقش،
روش ترسیم و یا روش تکثیر داشتند.
قدیمی
ترین نمونه باقى مانده از نرده پنجره در معمارى شهر همدان را میتوان در
مقبرة شیخ الاسلام حسن بن احمد عطارحافظ ابوالعلاء ، معروف به برج قربان،
مشاهده کرد. این بنا برجى دوازد هضلعى آجرى با گنبدى هرمى است که در چهار
جهت جغرافیایى شمال، جنوب، شرق، و غرب چهار نرده پنجره به عرض حدود 70 و
طول حدود 110 سانتی متر دارد. در این نرده پنجره ها که با مصالح به کاررفته
در بنا ساخته شده اند، چیدمان آجرى مشبکى با فضاهاى خالى مستطیل شکل براى
تبادل هوا و ورود نور ایجاد شده اند. این نوع نرده پنجره در دوره هاى بعدى
معمارى شهر همدان و نیز دورة قاجاریه به کار گرفته شده است
نوع دیگرى از
نرده پنجره نرده پنجر ه با کاربرد عدم دسترسى به فضاى معمارى و با جنس چوب
است. این نوع نرده پنجر ه را می توان در بقعة امامزاده یحیى در شهر همدان
مشاهده کرد.
ساختمان مرکزى آن، که مربع شکل است، مربوط به قرن هشتم تا
دهم هجرى مى شود و رواق آن، که دورتادور حرم را در بر گرفته، دورة صفویه به
آن اضافه شده است. در دهانه هاى حرم، که به رواق آن باز مى شود و نیز
دهانه هاى رواق که با فضاى حیاط مرتبط مى شود، شبکه هاى چوبى به کار رفته
است. این نوع نرده پنجره علاوه بر تبادل هوا و ورود نور، مانع نفوذ افراد
براى عدم دسترسى به فضایى خاص ساخته شده اند که از آن جمله می توان به ضریح
چوبى درشت سبز رنگ به طول 2.60 و عرض 1.83 و ارتفاع 1.80 اشاره کرد. که
بر روی پایه اى از سنگ هاى مرمرى قبر قدیمى با ارتفاع 15 سانتى متر بنا
شده امروز ضریح فلزى جانشین آن شده. متأسفانه تاریخى بر این ضریح چوبى حک
نشده، اما داخل ضریح صندوق چوبىِ بقعه بوده که محمدتقى مصطفوى در کتاب خود
با نام هگمتانه آثار تاریخى همدان و فصلى درباره ابوعلى سینا آن را از آثار
شیوا و برجسته منبت کارى عهد ایلخانى و یا تیمورى مى داند
از این نوع
ضریح نیز می توان به ضریح بقعه هاى دیگر شهرهمدان مانند امامزاده اهل بن
على از آثار دورة شاه طهماسب دوره صفویه ( 984-930 ) و امامزاده حسین به
احتمال قوی از دوره صفویه و یا امامزاده اسماعیل مربوط به سال 1135 ق،
آخرین سال حکومت صفویه در ایران ، و یا امامزاده محسن معروف به امامزاده
کوه، در جنوب غربى شهر همدان و در کنار روستاى برفجین، از آثار دورة مغولى
قرن هشتم هجرى اشاره کرد
امروزه ضریح هاى چوبى برداشته شده و ضریح هاى
فلزى جاى گذارده شده است. ساختن این نوع نرده پنجره ، که با مصالح بومى
انجام شده، تا دورة قاجاریه در بناهاى شهر همدان ادامه داشته است. در این
نمونه ها، پنجره همراه با نرده و با کاربرد عدم دسترسى ساخته مى شود و
بیشتر در طبقة همکف و با طرح هاى هندسى و شکل هاى چندضلعى، دایره، و نیز
بیضى است.
(4 نرده پنجره در دورة قاجاریة شهر همدان
بناهاى ساخته
شده در دورة قاجاریه شهر همدان بیشتر دوطبقه هستند. طبقة همکف قدرى پایین
تر از سطح حیاط است که بیشتر شامل سیزان ، مطبخ، و یا حوض خانه است و طبقه
اول فضاى نشیمن است. این فضاها در نماى داخلى داراى در، پنجره، و یا روزن
هستند، اما در نماى بیرونى تنها طبقه اول است که پنجره دارد و طبقه همکف
هیچ پنجره و یا روزنى ندارد. پنجره ها بیشتر دولته اند و از جنس چوب و به
شکل هاى مستطیل، گاهى مربع، دایره، و نیز بیضى ساخته شده اند. پنجره هاى
نماى داخلى بدون نرده هستند، اما روز نها با نرده پنجره هاى چوبى محصور شده
اند. پنجر ههاى نماى بیرونى بیشتر این بناها نیز داراى نرده فلزى است
آثار
به جاى مانده از معمارى دوره قاجاریه شهر همدان نشان مى دهد که استفاده از
نرده پنجره در معمارى این دوره متداولبوده است. اما حدود آن مشخص نیست،
زیرا هیچ مطالعه اى در خصوص دوره بندى خانه هاى قاجاریة شهر همدان نشده است
و
نمی توان اوایل و یا اواخر دورة آن را مشخص کرد. این نرده پنجره ها را می
توان به دو دسته تقسیم بندى کرد نرده پنجره به روش سنتى بازمانده از فرهنگ
معمارى ایران و نیز نیز نرده پنجره که با استفاده از فلز و المان هاى جدید
ساخته شده ند.
نرده پنجره سنتی :
معمارى
این نوع نرده پنجره تداوم معمارى ایرانى دوره هاى قبل است. در این نوع،
نرده و پنجره یکى است، یا با مصالح به کاررفته در بنا ساخته شده، مانند
نرده پنجره هاى برج قربان، و یا از جنس چوب و با طرح هاى مشبک هندسى که بر
روى روزنه هاى بدون بازشو طبقه همکف نماى داخلى ساخته شده اند، مانند نرده
پنجره هاى چوبى به کاررفته در بقعة امامزاده یحیى همدان.
نمونه هاى
بسیارى از این نوع نرده پنجره را می توان در بناهاى دوره قاجاریة شهر همدان
و دیگر مناطق ایران مانند خانه محمدیه در سمنان مشاهده کرد
نرده پنجره با مصالح و روش جدید
ساخت
حصار فلزى در جلوى پنجره با المان جدید از دوره قاجاریه وارد معمارى شهر
همدان مى شود. این نوع حصار درحقیقت نرده پنجره هاى است که، با کارکرد حفاظ
و تزیین، بعد از نصب پنجره هاى نماى بیرونى (نماى شهرى) بر روى آ نها نصب
گردیده است و شامل سطحى مشبک فلزى است. بیشتر به نظر میرسد که طرحى شبیه
حرف «S» انگلیسى با پیچش حلزون ىشکل در دو سر آن به صورت قرینه سازى تکثیر
و اجرا گردیده است.
این سطح مشبک در کلاف چوبى استوار و بر روى پنجره
نصب م ىشده است. این نرده پنجره همان فرفورژه است که در معمارى اروپا براى
ساخت نرده و حفاظ پله به کار رفته است. با نفوذ فرهنگ غرب در دوره قاجاریه
محیط مساعدى براى شروع معمارى برونگرا در شهر همدان ایجاد مى شود و استفاده
از نرده پنجره با طرح فرفوژه در نماى بیرونى بناهاى این دوره متداول مى
گردد. این نرده ها از میله هاى باریک فلزى ساخته شده اند که استحکام چندانى
ندارد و نیز بر روى پنجره هاى طبقه اول که در ارتفاع و دور از دسترس قرار
دارند، نصب گردیده است
با بررسى شواهد موجود چنین به نظر می رسد که
نرده در پنجره ها بیشتر جنبه تزیینى دارد تا حفاظتى و، مانند نمونه هاى
قدیمى آن، کارکرد حجاب را در فضاى پشت پنجره دارد. متأسفانه شواهد مستندى
از سازندگان نرده پنجر ه به جاى نمانده است. همچنین در خصوص بناهاى دوره
قاجاریه شهر همدان مطالعه توالى تاریخى اى نیز انجام نگرفته است و نمی
توان روند تاریخى براى نرده پنجره مشخص کرد. اما با بررسى میدانى در ساخت
نرده پنجر ه و طر حهاى به کاررفته در انواع آن، می توان روندى تکاملى را
براى آن قائل شد که خود امکان مى دهد تا مقدم و مؤخر در ساخت نرده پنجر ه
مشخص گردد. بر این اساس انواع آن در چهار گروه دسته بندى و بررسى گردیده
اند.
1) گروه اول
در اولین مرحله از معمارى
دوره قاجاریه شهر همدان استفاده از نرده پنجره فلزى بر روى پنجره هاى نماى
بیرونى بناها (تا آن زمان بدون حفاظ بودند) باب مى شود. با بررسى بیشتر بر
روى پنجره هاى داراى هلالى میتوان مشاهده کرد که این پنجره ها تنها در بخش
مستطی لشکل داراى نرده هستند و بخش هلالی آن ها بدون حفاظ باقى مانده است.
بررسى این نمونه ها نشان مى دهند که در ابتدا استادکاران تنها می توانستند
نرده پنجره هایى به شکل مستطیل بسازند که از تکرار شکل شبیه نقش مایه )
واحد نقش) شبیه «S» ایجاد می شود.
این مرحله از معمارى شهر همدان، م
ىتوان گفت که فلز به جاى چوب در بخشى از تزیین نماى بیرونى بناها وارد
معمارى مى گردد. این نوع نرده پنجره را می توان نخستین نمونه نرده به کار
رفته در پنجره هاى دوره قاجاریه همدان معرفى کرد. تعداد 18 عدد از این نوع
ثبت گردیده است.
طرح به کاررفته و روش ساخت
استادکاران
همدانى براى طراحى و ساخت نرده پنجره گروه اول از مقدار واحد و تقسیم خطوط
همانند روش هاى طراحى نقوش هندسى ایرانى استفاده کرد هاند. ابعاد
درنظرگرفته شده براى طراحى این نقش نسبت 2 واحد براى عرض و 5 واحد برای طول
است که در زیرنقش آن 10 مربع مساوى را تشکیل می دهد،
براى ترسیم حلزونی
ها ابتدا چهار مربع به ابعاد 2 واحد انتخاب و مطابق شکل به هشت قسمت مساوى
تقسیم می گردد. سپس دایره هایى بر اساس تقسیمات انجام شده ترسیم می شود.
در ادامه نقش حلزونى ابتدا به دور دایره بزرگتر میچرخد و در اتصال
ایجادشده به دایره هاى کوچک تر منتقل میگردد. بدین ترتیب نقش حلزونى ایجاد
می شود. سپس به همین روش، قرینه آن اجرا و در آخرین مرحله انتهاى حلزونی ها
به یکدیگر متصل می شود تا شکلی شبیه به «S» با پیچش حلزونى ایجاد شود.
برای
ساخت نرده پنجره در ابتدا شکل شبیه به «S» با گرم کردن و پیچش میله گرد
آماده شده به دور یک محور دایره ای شکل فرم داده مى شود.
در مرحلة بعد
بر اساس ابعاد پنجره شکل شبیه به «S» به دست آمده به صورت قرینه به دست
آمده به صورت قرینه ردیف هاى عمودى کنار هم قرار مى گیرد و با بست به میله
هاى فلزى متصل مى شود براى ایجاد سطحى مشبک این عمل به دفعات تکرار مى
گردد تا ابعاد مورد نظر به دست آید
در مرحله بعد کلافى چوبى در ابعاد
پنجره آماده مى شود، براى ساخت این کلاف ابتدا چو ب هایى با عرض و قطر حدود
5تا 6 سانتى متر آماده و در ابعاد طول و عرض پنجره برش داده مى شود، سپس
شیارهاى طولى به قطر حدود 2 و عرض 1 سانتى متر در وسط چوب ها ایجاد مى گردد
و سطح مشبک فلزى در داخل آنها قرار مى گیرد تا یک چهارچوب به دست آید. سپس
گوشه هاى چهارچوب با میخ هاى چوبى به یکدیگر محکم مى شود. بدین ترتیب سطح
مشبک فلزى در وسط کلاف چوبى داخل شیارهاى ایجادشده محصور مى گردد و یک سطح
مشبک ایستا و مقاوم ایجاد مى شود در آخرین مرحله نیز نرده پنجره آماد هشده
با میخ به چهارچوب پنجره متصل مى شود. بررسى نمونه ها نشان مى دهد که
طراحى و ساخت نرده پنجره ها با دقت فراوان انجام گرفته است.
گروه دوم
در
دوره بعدى از معمارى این نرده ها در دورة قاجاریه، هنرمندان سازنده نرده
پنجره، با تجربه به دست آمده، در ساخت نرده پنجره تسلط مى یابند. این امر
را می توان با بررسى و مقایسه نرده پنجره داراى هلالى مشاهده کرد. در این
مرحله استادکاران تغییراتى در ابعاد شکل شبیه «S» ایجاد می کنند و موفق به
طراحى و ساخت نرده پنجره هاى میشوند که می تواند سطح کامل پنجره هاى
مستطیل داراى هلالى را بپوشاند. این
مرحله که خود روندى تکاملى دارد،
سرآغاز طراحى با اشکال و ابعاد متفاوت در مراحل بعدى ساخت نرده پنجره ها مى
گردد که میتوان روش اجراى آ نها را در سه مرحله بررسى کرد. از این نوع 23
نردة پنجره ثبت گردیده است.
طرح به کاررفته و روش ساخت
الف) نوع
اول: در این مرحله استادکاران براى اینکه بتوانند سطح پنجره را کاملاً پوشش
دهند ضلع بالایى کلاف نرده پنجره را به شکل منحنى درمى آورند. سپس براى
پوشش سطح پنجره از همان طرح گروه اول، شکل شبیه «S» استفاده می کنند.
با
بررسى این نوع نرده پنجره مشاهده مى شود که قسمتى از شکل شبیه «S» در زیر
کلاف چوبى بخش هلالى پنهان گردیده است. این عمل نشان مى دهد که در این
مرحله هنوز استادکاران طراحی خاصی برای ساخت نرده پنجره دست نیاورده اند
ب)
نوع دوم: نمونه دیگرى از نرده پنجره هاى داراى هلالى هستند که در بخش
هلالی آن شکل شبیه به صورت «S» کامل اجرا شده و قسمتى از آن در زیر کلاف
چوبى پنهان نگردیده است. در این نمونه براى پوشش سطح پنجره از همان شکل
شبیه به «S»گروه اول استفاده شده است، اما به نسبت فرم هلالی آن یک سر
شکل شبیه «S» بزر گتر اجرا شده تا بخش منحنى را کامل پوشش را پوشش دهد
پ)
نوع سوم: براى ساخت این نمونه نرده پنجره، که بر روى پنجره هاى دو بخشى
داراى بازشو وکتیبه هلالی شکل به کاررفته است، استادکاران از شکل پنجره
تبعیت می کنند. آ نها با قرار دادن قطعه چوبى بین بخش مستطیل و هلالى، نرده
پنجره هایى به شکل پنجره ها طراحى و اجرا میکنند. براى پوشش دو سطح
ایجادشده نیز از همان شکل شبیه «S»استفاده می شود.تنها تفاوت در گوشه هاى
بخش هلالى است که براى پوشش آن یک سر شکل شبیه «S» را بزرگ تر در نظر
میگیرند و آن را به صورت افقى به کار مى برند.
با مقایسه تطبیقى نمونه
هاى سه نوع گروه سوم می توان نتیجه گرفت که در اولین نوع استادکاران تنها
فرم نرده پنجره را تغییر می دهند و به شکل پنجره تبدیل میکنند و در شکل
شبیه «S» تغییری ایجاد نمی کنند
در نوع دوم ابعاد سر حلزونى شکل شبیه
«S» را تغییر میدهند و موفق به پوشش سطح نرده پنجره با شکل کامل شبیه «S»
میشوند. در نوع سوم با تغییر بیشترى در ابعاد سر حلزونى شکلى شبیه «S»
ایجاد میکنند و روش چیدمان آن را نیز تغییر میدهند. در مقایسه دیگرى بین
نرده پنجره هاى این گروه با گروه اول میتوان به این نکته دست یافت که
استادکاران در ساخت نرده پنجر هها با دو مشکل اصلى، تفاوت ابعاد و شکل
ظاهرى پنجره ها مواجه بوده اند.
آ نها در طول ساخت نرده پنجره ها سعى
کرده اند که با تغییر در ابعاد شکل شبیه به «S» این مشکل را برطرف کنند.
این امر خود باعث گردیده تا روندى تکاملى در طراحى و ساخت نرده پنجره ایجاد
شود.
گروه سوم
با
بررسى نرده پنجره هایى که در این گروه دسته بندى شده اند، میتوان دریافت
که همگى داراى ابعاد متفاوتى از مستطیل و یا نزدیک به مربع هستند که
نمیتوان سطح آ نها را با شکل شبیه «S» گروه اول و دوم پوشش کامل داد، پس
باید تغییرى در ابعاد شکل شبیه «S» ایجاد شود. استادکاران در این مرحله با
تجربه به دست آمده از تغییر شکل شبیه «S» در نرده پنجره هاى داراى
هلالى، دست به نوآورى مى زنند و ابعاد شکل شبیه «S» را متناسب با ابعاد هر
پنجره تغییر مى دهند. بدین شکل موفق به پوشش کامل آ نها مى شوند. براى
دستیابى به نردة پنجره هایى با ابعاد متفاوت بیشتر از دو روش استفاده شده
است. از این نوع نرده پنجر ه تعداد 14 نمونه ثبت گردیده است
طرح به کاررفته و روش ساخت
الف )روش اول
نمونة
اول: در این نمونه نرده پنجره ها براى دستیابى به ابعاد مستطیل نزدیک به
مربع طراحى شده است. استادکاران ابعاد عرض شکل شبیه «S» را یک و نیم برابر
بیشتر از نوع اولیه آن در نظر می گیرند. با این تغییر می توان سطح پنجره
هاى مستطیل نزدیک به مربع را به خوبى پوشش داد
نمونة دوم: در نمونه
اى دیگر، در طبقه همکف از بناهاى دوره قاجاریه شهر همدان روزنه هایى به
فضاى بیرونى باز شده است. این روزنه ها بیشتر براى ورود هوا تعبیه گردیده
است و تنها چهارچوبى در نماى دیوار هست که فضاى داخلى را به فضاى بیرونى
مرتبط می کند.
براى نفوذناپذیر کردن این روزنه ها نیاز به ساخت نرده
پنجره هایى مقاوم بوده است. استادکاران براى دستیابى به مقاومت بیشتر دست
به ابتکار می زنند،آن ها فاصله بین دو سر شکل شبیه «S» را به اندازه یک
واحد کوتا ه تر از نوع اولیه آن در نظر میگیرند تا سطح فشرده ترى ایجاد
شود. همچنین براى مقاومت بیشتر، میله هاى نازک عمودى را حذف و تسمه هاى
فلزى با قطر بیشتر جانشین آ نها می کنند.
بدین ترتیب مقاومت بیشترى در سطح نرده پنجره ایجاد می شود.
این
ابتکار باعث می گردد که هم نرده پنجره استحکام بیشترى یابد و هم شکل و فرم
آن تغییر نکند و با کمترین تغییر ممکن در شکل ظاهرى، استحکام بیشترى حاصل
شود
نمونه سوم: در نمونه اى دیگر استادکاران براى برطرف کردن مشکل دید
فضاى بالاى سردر ورودى ها، باید حفاظى طراحى مى کردند تا میدان دید بیشترى
داشته باشد و بر فضاى بیرونى کوچه و یا گذر تسلط کامل باشد. به همین منظور
آن ها نرده پنجره هایى به فرم منحنى طراحى کرده و ساخته اند. براى دستیابى
به این امر ابتدا فاصله بین دو سر شکل شبیه «S»یک واحد کوتا هتر از نوع
اولیة آن طراحى مى شود. این امر باعث فشردگى سطح مشبک و نیز شکل پذیرى آن
در فرم منحنى مى شود که جنبه حفاظتى بیشترى به نرده پنجره میبخشد.
سپس
براى بهبود دید منظر میله هاى عمودى بخش مرکزى آن را یک در میان حذف م
ىکنند. این نرده پنجره ها بیشتر درروزنه هاى بالاى سردرها به کار رفته است.
سطح بیرون زده آنها باعث مى شود که میدان دید بیشترى جلوى روى بیننده در
سمت پایین راست و چپ سردر ایجاد شود
ب)روش دوم
نمونه اول: طراحى
نرده پنجره ها در این نمونه بیشتر براى دستیابى به ابعاد مستطیل کشیده در
نظرگرفته شده است. براى دستیابى به این امر استادکاران فاصله بین دو سر شکل
شبیه «S» را بیشتر از 1 واحد بزرگ تر از نوع اولیه آن در نظر گرفته اند
با این تغییر، طول شکل شبیه «S» کشیده تر می شود.و می توان سطح پنجره هاى مستطیل شکل با طول کشیده را پوشش داد.
این تغییر باعث مى گردد که فضاى خالى بیشترى در سطح نرده پنجره ایجاد شود و این خود یک ویژگى در ساخت نرده پنجره است
نمونه
دوم: به نظر مى رسد که با گذشت زمان کاربرد حجاب در نرده پنجره ها کمرنگ
مى شود و دید منظره جلوه بیشترى می یابد. زیرا شکل شبیه به «S» سطح تقریبا
فشرده ای ایجاد می کند. و به بیننده اجازه نمى دهد به خوبى نماى منظره را
ببیند.
در این نمونه استادکاران براى برطرف کردن این نقص دست به ابتکار زدند، آ نها ابتدا از شکل شبیه «S»
با طول کشیده استفاده میکنند که خود باعث کاهش فشردگى طرح مى گردد.
سپس
یک سر شکل شبیه «S» را کوچکتر طراحى میکنند تا فضاى خالى بیشترى در نرده
پنجره ایجاد شود. بدین شکل علاوه بر حفظ حجاب فضاى بیشترى براى دید منظر
ایجاد مى گردد .
اما این تغییر نیز باعث مى گردد که یک سر حلزونی ها ازمیله هاى عمودى فاصله دار شود و استحکام نرده پنجره کم شود.
با بررسى انجام شده به خوبى مشخص است که در این نمونه ها جنبه حفاظتى نرده پنجره کمرنگ تر شده و جنبه تزیینى آن غالب گردیده است.
نمونة
سوم: در نمونه اى دیگر استادکاران در آخرین تلاش خود براى افزایش دید و
تسلط ناظر بر فضاى بیرونى، دست به یک به ابتکارى دیگر مى زنند. آ نها ابتدا
شکل شبیه «S» با یک سر حلزونى کوچک را انتخاب و بسیار کشیده طراحى
میکنند. تا فضاى خالى بیشترى نسبت به نمونه هاى قبلى ایجاد شود.
از طرفى
نیز سطح نرده پنجره را با فاصله حدود 30 سانتى متر از پنجر ه نصب میکنند.
فاصله ایجادشده در چهار سمت پنجره را با همان طرح کشیده مى پوشانند تا پنج
سطح مشبک ایجاد شود. با این اقدام بهترین حالت براى دید ناظر در پنچ جهت
ایجاد مى گردد. طرح به کاررفته در این نمونه نیز متفاوت است.
برخلاف نمونه هاى قبل از سه نقش مایه استفاده شده است،
شکل
شبیه «S» طرح اصلى و دو نقش مایة دیگر که حاشیه و پرکنندة فضاهاى خالى
است. این امر جنبه تزیینى نرده پنجره را قوت می بخشد و نیز نشانگر شروع
تحولى در طراحى نرده پنجره است که تا آن زمان نبوده است. شاید بتوان این
نمونه را نمونه انتقالى برشمرد که هم ویژگی هاى نرده پنجره هاى قبل از خود
را دارد و هم المان هاى جدید که در گروه چهارم جاى گرفته اند در آن به کار
رفته است
با بررسى نمونه هاى نرده پنجره هاى گروه سوم و مقایسه آ نها
با نمونه هاى گروه اول و دوم به نظر میرسد که نرده پنجرهها در آغاز تنها با
یک فرم ساخته می شده و بیشتر کاربرد حفاظتى و حجابى داشته است، اما با
تغییر ابعاد در شکل شبیه «S» و حلزونی هاى آن به تدریج کاربرد حفاظتى و
حجابى آن کمرنگ شده و جنبه تزیینى آن بیشتر مد نظر بوده است.
گروه چهارم
هما
نطور که گفته شد استادکاران براى طراحى و ساخت نرده پنجره که در سه گروه
قبل بررسى کردیم، تنها از یک نقش مایه که همان شکل شبیه«S» با پیچش حلزونی
است استفاده مى کردند و با تغییر در ابعاد، قرینه سازى، و تکثیر آن نرده
پنجره هایى در شکل ها و ابعاد مختلف به زیبایى هرچه بیشتر طراحى و اجرا
کردند. حال در این گروه که آخرین مرحله از ساخت نرده پنجر ه در دوره
قاجاریه است، استادکاران ساخت نرده پنجره را تنها در جنبه کاربردى آن
)حفاظ و حجاب ( نمیبینند، بلکه آن را عنصرى از نماى معمارى مى پندارند و
میکوشند
تا آن را از هنرى بیگانه با نقش مایه ثابت و تکرارى به هنرى
بومى با نقش مایه هاى متنوع و مطبوع بدل کنند. اولین قدم در این مسیر دورى
جستن از تقلید و تکرار است. به همین منظور آ نها با اندوخته هاى هنر ایرانى
خود دست به نوآورى مى زدند و خلاقانه با تغییر عمده در شکل شبیه «S» نقش
مایه های جدید و متنوعى ایجاد مى کردند. این نقش مایه ها در طراحى و اجرا
از ساختار اصلى خود یعنى شکل شبیه «S» با
پیچش حلزونى تبعیت مى کنند،
اما خود به عنصرى نو بدل می شوند که با قرینه سازى، ترکیب، و تکثیر آن
میتوان انواع شکل هاى زیبا را ایجاد کرد و در نرده پنجره هایى با ابعاد و
شکل هاى متفاوت مانند مستطیل، مستطیل کشیده، مستطیل نزدیک به مربع، و نیز
بیضى به کار بست. در نمونه هاى این گروه، دیگر از نقش تکرارى خبرى نیست.
براى هریک از نرده پنجره ها طراحی جداگانه اى صورت گرفته است. در نماهاى
خانه هاى قاجاریه تنها یک نمونه از آن به کار رفته است. از این نوع نرده
پنجره تعداد 11 نمونه ثبت گردیده است.
استفاده از یک نقش مایه
نمونه
اول: این نرده پنجره که شاید بتوان آن را ساده ترین نمونه دانست به شکل
مستطیل کشیده طراحى شده است. در این نمونه براى طراحى نقش مایه بر اساس
ابعاد پنجره از دو حلزونى کوچک و بزرگ استفاده گردیده که بر خلاف شکل شبیه
«S» در یک جهت قرار گرفته و با خطى مورب به یکدیگر متصل گردیده است. بدین
ترتیب نقش مایه جدیدى به دست مى آید و در طراحى نرده پنجره به صورت مورب
قرینه سازى و تکثیر شده و شکل جدیدى را ایجاد کرده است
نمونه دوم:
در این نمونه از نقش مایه شبیه نمونه اول به صورت عمودى استفاده شده است.
استادکاران ابعاد نرده پنجره را به شش قسمت عمودى تقسیم و نقش مایه آن را
در یک ردیف طراحى و سپس قرینه سازى و تکثیر کرده اند. فضاى ایجادشده بین
نقش مایه ها نیز نقشى لوزی شکل را ایجاد کرده است
نمونه سوم: در
نمونه دیگر استادکاران براى طراحى نرده پنجر هاى افقى از یک نقش مایه
استفاده کرده اند.آنها دو حلزونى را در یک راستا قرار داده و فاصله بین آ
نها را با خطى عمودى به یکدیگر متصل کرده اند. بدین ترتیب نقش مایه جدیدى
ایجاد شده که با قرینه سازى و اتصال به میله هاى عمودى تکثیر شده و نرده
پنجره زیبایى را ایجاد کرده است 
استفاده از دو و یا چند نقش مایه
الف)
نوع اول: در ساخت این نوع نرده پنجره از دو یا چند نقش مایه استفاده شده
است. استادکاران پس از طراحى نقش مایه ها، انواع نرده هاى مستطیل و یا
مستطیل داراى هلالى را با آن ها طراحى و اجرا کرده اند.
در این نوع،
نرده پنجره با هلال ىهایى با پنج نقش مایه طراحى شده است. نقش مایه ها با
حلزونی هایى متصل به یکدیگر و به صورت کوچک و بزرگ، با فاصله کم و زیاد، هم
جهت و یا در جهت مخالف و با خطوط عمودى یا منحنى طراحى شده اند. طرح نرده
پنجره بر اساس شکل و ابعاد پنجره ابتدا به شش قسمت عمودى تقسیم و یک ششم
آن با ترکیب و کنار هم قرار دادن نقش مایه ها طراحى و سپس قرینه سازى و
تکثیرگردیده است. براى طراحى بخش هلالى نیز بر اساس انحناى موجود از نقش
مایه ها با چیدمان افقى و مورب استفاده شده است. بدین ترتیب نرده پنجر هاى
زیبا و با فضاى نقش و زمینه شبیه به نقوش هندسه ایرانى با فرم هاى مختلف و
چشم نواز طراحى و ساخته شده است که نگاه انسان را معطوف خود میکند.
ب)
نوع دوم : نرده پنجره هاى بیضى شکل: در نمونه دیگر استادکاران براى پنجره
هاى بیضى شکل که بیشتر در سردر ورودى خانه ها به کار رفته اند نرده پنجره
طراحى و اجرا میکنند.
نمونه اول: براى طراحى این نمونه ابتدا سه نقش
مایه طراحى گردیده است. این نقش مایه ها با حلزونی هاى هم اندازه و یا بزرگ
و کوچک به صورت هم جهت و یا مخالف هم، با فاصله و یا در کنار هم با خط
منحنى و یا افقى به یکدیگر متصل شده هند. حال براى طراحى نرده پنجره ابتدا
یک چهارم بیضى انتخاب و با قرینه سازى نقش مایه ها طراحى شده است. سپس با
قرینه سازى بخشهاى دیگر آن تکثیر و تکمیل گردیده است. در طرح حاصله، حلزونی
ها به زیبایى هرچه بیشر در کنار یکدیگر هستند و فرمى شبیه کمان با زه
کشیده را تداعى می کند
نمونه دوم: در نمونه اى دیگر نرده پنجره اى بیضی شکل بر سر در ورودى یکى از خانه هاى قاجارى همدان نقش بسته است.
براى
ساخت این نرده پنجره چهار نقش مایه طراحى گردیده است. این نقش مای هها
بیشتر یک حلزونى و یا دو حلزونى است که در یک جهت قرار گرفته و با خطى
منحنى ادامه یافته و یا به یکدیگر متصل شده اند. استادکاران براى طراحى این
نرده پنجره، با کنار هم قرار دادن نقش مایه ها، ابتدا نیمى از آن را
طراحى و سپس با قرینه سازى نقش بیضى را کامل کرده اند.
بدین ترتیب نقشى
زیبا ایجاد شده که در آن شکل دو پروانه در حال پرواز و یک پروانة بزرگ با
بال هاى باز نشسته بر روى شاخه اى تداعى مى شود
پ) نوع سوم: در این نوع استادکاران نرده پنجره هایى با حاشیه در شکل مستطیل و مستطیل داراى هلالى طراحى و اجرا کرده اند.
نمونه
اول: براى ساخت نرده پنجره مستطیل شکل با حاشیه، چهار نقش مایه طراحى شده
است. نقش مایه با شکل دایره، شکل شبیه «S» , دو حلزونى هم جهت، و یا یک
حلزونى که ، با خطى منحنى ادامه یافته و یا به یکدیگر متصل شده است.
براى
طراحى این نرده پنجره ابتدا یک چهارم مستطیل انتخاب و، با ترکیب و کنار هم
قراردادن نقش مایه ها، حاشیه و متن آن طراحى شده است. سپس بخش هاى دیگر آن
با قرینه سازى تکثیر نقش مستطیل تکمیل گردیده تا شکلى دایره وار در مرکز
نرده پنجره ایجاد شود
نمونة دوم: در این نمونه براى پنجره نرده اى داراى
هلالى با حاشیه طراحى گردیده است. در ابتدا سه نقش مایه طراحى شده است.نقش
مایه ها شامل دو حلزونى هم اندازه، کوچک و بزرگ، هم جهت و یا مخالف هم،
نزدیک و یا با فاصله از هم هستند، و با خط منحنى و یا افقى به یکدیگر متصل
شد هاند. حال براى طراحى نرده پنجره ابتدا بر اساس ابعاد پنجره، با دو ردیف
نقش مایه، حاشیه آن طراحى شده
که در بخش هلالى تنها از یک ردیف نقش
مایه استفاده شده است. فضاى متن نیز به شش قسمت عمودى تقسیم شده و یک ششم
آن با کنار هم قراردادن و قرینه سازى نقش مایه ها طراحى گردیده است.
سپس بخش هاى دیگر آن با قرینه سازى و تکثیر تکمیل شده است.
طراحى
نقش مایه ها و چیدمان و قرینه سازى آ نها طرحى زیبا و منحصر به فردى را
ایجاد کرده که داراى ویژگی هاى نقوش هندسى ایرانى است. در این نمونه علاوه
بر فضاى طرح، زمینه نیز به نقش تبدیل گردیده است. همچنین نقوش ایجادشده
مشابه شکل هاى موج، سلى، و و شش ضلعى در نقوش هندسى ایرانى شده است.
میتوان
گفت که استادکاران نرده پنجره هاى با نقوش هندسى ایرانى طراحى و آن را با
المان پیچش حلزونى مزین کرده اند. این تلفیق خود نقوش نوى را ایجاد کرده که
لطیف تر و دلنشین تر است، هم ویژگی هاى هنر بیگانه را دارد و هم نقوش
هندسى ایرانى را در برمیگیرد
نوع سوم: در این نمونه استادکاران نقش
گلدان پر از گل را، که در نقاشی هاى دوره قاجاریه بسیار متداول بوده، به
زیبایى هرچه بیشتر در نرده پنجره مى آورند و به آن شخصیتى نو میبخشند
و طراحى نرده پنجره را به اوج و شکوه خود مى رسانند. براى ساخت این نرده پنجره ابتدا هفت نقش مایه طراحى شده است.
نقش
مایه ها شامل دو حلزونى هم اندازه و یا بزرگ و کوچک است که در یک جهت و یا
مخالف هم، با فاصله کم و یا زیاد، با خطوط عمودى و یا منحنى به یکدیگر
متصل شده و یا ادامه یافته اند. براى طراحى نرده پنجره ابتدا آن را به دو
قسمت تقسیم مساوى کرده اند و با کنار هم قرار دادن نقش مایه ها نیمى از آن
طراحى شده است. سپس با قرینه سازى نیمه دیگر تکمیل گردیده تا نرده پنجره اى
هم چون تابلو نقاشى زیبایى با خطوط
کاملا منحنى ایجاد شود
جمع بندی و نتیجه گیری
با
وجود نرده پنجره هایی مانند فخرومدین , شبک و دیگر نمونه ها در دوره هاى
مختلف معمارى ایران، می توان گفت نرده پنجره از نظر کاربرى عضوى از معمارى
سنتى ایران است و ریشه هزارساله دارد. اما از نظر مواد تشکیل دهنده، شیوه
اتصال بر روى پنجره، و طرح هاى به کاررفته در آن، عضوى جدید است که از دوره
قاجاریه وارد معمارى سنتى ایرانى گردیده است.
بررسى انجام گرفته بر روى
نرده پنجره هاى بناهاى باقى مانده از دوره قاجاریه شهر همدان نشان مى دهد
که ساخت نرده پنجره ها روند تکاملى دارد و از تنوع ابعاد و شکل پنجره ها
تبعیت می کند که میتوان آن ها را از نظر روند تکاملى به چهار دسته تقسیم
بندى کرد:
دسته اول: شامل نرده پنجره هایى با ابعاد مستطیل مى شود که بر
روى پنجره هاى مستطیل و مستطیل داراى هلالى به کار رفته و بخش هلالى آنها
بدون نرده پنجره باقى مانده است. این نرده پنجره ها با طرح با نقش مایه اى
(واحد نقش) شبیه «S» ساخته شده است که در زیرنقش مستطیل و به روش تقسیم
خطوط اجرا مى شود و داراى نسبت 2.5 واحد طول به 1 واحد عرض است که با قرینه
سازى تکثیر و در کلافى چوبى استوار و بر روى پنجره نصب مى گردد.
دسته
دوم: شامل نرده پنجره هایى است که استادکاران با تجربه اندوزی و تغییر در
یک سر حلزونی شکل شبیه «S» موفق به طراحى و ساخت آن شده اند. این نرده ها
سطح کامل پنجره هاى مستطیل داراى هلالى را مى پوشاند. در این مرحله گامى
جدید در طراحى و تغییر شکل نرده پنجرهها و نیز ابعاد شکل شبیه «S» ایجاد مى
شود. ترسیم شکل ها در زیرنقش مستطیل و به روش تقسیم خطوط، همانند گروه
اول، اجرا مى شود، اما نسبت طول به عرض سر حلزونی ها 1.5 واحد طول به 1
واحد عرض تغییر می کند که با قرینه سازى تکثیر مى گردد.
نمونه هاى این دسته همانند دسته همانند دسته اول با میله هاى نازک ساخته مى شود و در کلافى چوبى استوار و بر روى پنجره نصب مى گردد.
دسته
سوم: نرده پنجره هاى این گروه بر اساس شکل پنجره ها در ابعاد و شکل متنوع
هستند. استادکاران با تغییر طول و عرض به شکلی شبیه «S» با ابعاد دلخواه
دست یافته اند. از طرفى نیز در نمونه هایى، با افزایش طول شکل شبیه «S» و
نیز کوچک کردن کردن یک سر حلزونی هاى آن، از فشردگى سطح مشبک نرده پنجره ها
کاسته و مزاحمت کمترى در دید منظر ایجاد کرده اند. در این گروه همانند
گروه هاى قبلى، ترسیم شکل ها در زیرنقش مستطیل و به روش تقسیم خطوط اجرا مى
شود و داراى نسبت هاى 3 واحد طول به 1 واحد عرض و نیز 2 واحد طول به 1
واحد عرض است که با قرینه سازى تکثیر مى گردد. این نرده پنجره ها مستطیل
شکل، هلالی دار و کتیبه دار هستند
نصب این نرده پنجره ها مستقیماً و یا
با فاصله اى چند سانتى مترى از پنجره صورت گرفته که مانند نمونه هاى گروه
اول اجرا گردیده اند. تنها در برخى از نمون هها کلاف فلزى به جاى کلاف چوبى
استفاده گردیده است.
دستة چهارم: این گروه در آخرین مرحله از ساخت نرده
پنجره در دوره قاجاریه اجرا می شده است. در این مرحله استادکاران ابعاد
شکل شبیه «S» همچنین ابعاد، جهت و فاصله بین حلزونی ها ، را تغییر مى دهند
و نقش مایه هاى جدیدى ابداع میکنند و با کنار هر قرار دادن، ترکیب، قرینه
سازى، و تکثیر آن ها انواع نرده
پنجره هاى مستطیل، مستطیل داراى هلالى و
کتیبه دار، و نیز بیضی شکل را به زیبایى هر چه بیشتر طراحى و اجرا می کنند
که هریک طرح جداگانه اى دارد و تنها یک نمونه از آن ساخته و بر روى پنجره
ها نصب گردیده است. در این گروه ترسیم شکل ها متفاوت مى شود، زیرا هر نرده
پنجره طرح خاص خود را دارد که در آن از یک تا هفت نقش مایه به کار رفته است
ونمیتوان براى آن همانند گرو ههاى قبلى نسبتى خاص معلوم کرد. می توان گفت
که طرح ها در زیرنقش مستطیل قابل طراحى و اجرا هستند. در این گروه سى و سه
نقش مایه طراحى و در ساخت نرده پنجره ها استفاده گردیده که تعداد هفده
نمونه از آن ها شکلى متفاوت دارند و بقیه تغییریافته آ نها هستند.
شکل
ها و ابعاد متنوع نرده پنجره ها، دستیابى به دید منظر بهتر و طراحى نقش مای
هها را تا آنجا پیش مى برد که استادکاران دیگر نرده پنجره را تنها یک حفاظ
نمی بینند و می کوشند تا جنبه زیبایی شناسى به آبخشند. آ نها خود را از
قید تقلید می رهانند
و با حفظ اصول اولیه، شکل هاى جدیدى طراحى و اجرا می کنند که تا آن زمان نبوده و تنها برگرفته از ذوق و سلیقه هنرمند ایرانى نرده ساز پنجره
است. او هنر خود را به عنصرى مهم و تعیین کننده در نماى معمارى بدل می کند
که نقطه عطفى در تغییر و تبدیل گونه اى بیگانه به عنصرى خودى و هنرى
ارزنده است.
متأسفانه اطلاعات موثقى از هنرمندان همدانى این حرفه در دست
نیست. تنها شواهد باقى مانده نرده پنجره هایى است که در بافت تاریخى شهر
همدان به یادگار باقى مانده است. به نظر پژوهشگر این شواهد نشان مى دهد که
هم زمان با ساخت پنجره ها، نرده پنجره براى آ نها طراحى و ساخته نشده است،
بلکه پس از گذشت زمان نرده به پنجره هاى بناهاى دوره قاجاریه اضافه شده است
و تنها در گروه چهارم، مربوط به اواخر دوره قاجاریه است که نرده پنجره ها
براى پنجره ها طراحى و پس از نصب پنجره ها بر روى آن ها قرار گرفته اند.
نرده
پنجره هاى طراحی شده در دوره قاجاریه شهر همدان سرآغازى بر ساخت نرده
پنجره هاى فلزى در معمارى دوره هاى بعدى است. این روند در معمارى دوره
پهلوى اول نیز ادامه می یابد و خود باعث رشد و شکوفایى و تحول در هنر ساختن
نرده پنجره می شود. هنرمندان این رشته در این دوره طرح هاى به کاررفته در
دوره قاجاریه را تغییر می دهند و اقتباس از اروپا را کنار می گذارند. آ
نها به طرح هاى هندسى ایرانى و طرح هایى که در تزیینات آجر کارى و مخصوصا
کاشی کارى استفاده شده روى مى آورند و با خلاقیت ذهنى خود نقش می آفرینند
که نمونه هاى زیباى آن بر نماى بناهاى دوره معمارى پهلوى اول و دوم این شهر
چشم نوازى می کند که خود نیاز به بررسى جداگانه اى دارد.
منابع و مآخذ
خاستگاه
هاى معمارى پنجره، جُستارى در مفهوم پنجره ». پارسا، محمدعلى در مجلة مسکن
و محیط روستا، ش 134 ،« در زبان فارسى و فرهنگ ایرانى
.94 - (تابستان 1390 )، ص 75
پیرنیا، محمدکریم. آشنایى با معمارى اسلامى ایران، تدوین غلامحسین . معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت، 1374
حسینى
سیر، سیدحسین. شناسایى و بررسى طرح نرده پنجر ههاى بافت . تاریخى همدان،
دانشگاه آزاد اسلامى واحد همدان، 1391 خزاعى، میثم. پنجره به مثابه نظرگاه
در نگارگرى ایرانى (دورة تیمورى و صفوى)، پایان نامة کارشناسى ارشد،
اصفهان: دانشکده هنرهاى تجسمى . دانشگاه هنر، 1390
زمانى، سپیده.
سمبولیسم و کارکرد رنگ در ارس ىهاى تاریخى قاجار در دو شهر اصفهان و تبریز،
پایان نامة کارشناسى ارشد، اصفهان: دانشکده هنر
. ادیان و تمدنها دانشگاه هنر، 1389
. زمرشیدى، حسین. پیوند و نگاره در آجرکارى، تهران: زمرد، 1380 کاش ىکارى ایران (گره معقلى)، جلد 2، تهران: کیهان، 1368
سلطانزاده، حسین. پنجر ههاى قدیمى تهران، دفتر پژوه شهاى فرهنگى،
.1375
شیخ بهایى، محمد بن حسین. کلیات شیخ بهایى، تهران: انتشارات اقبال،
ب ىتا.
در ،« مطالعة طرح ارس ىهاى کا خهاى قاجارى تهران » . علیپور، نیلوفر .22 - فصلنامة نگره، ش 18 (تابستان 1390 )، ص 5
غضبانپور، جاسم. زندگى جدید کالبد قدیم، گزید هاى از بناهاى باارزش . تاریخى، تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازى، 1372
- ۹۶/۱۲/۲۷
بسیار مطلب عالی و مناسبی بود، خداقوت که در راه انتقال هنر همدان به آیندگان گام برمیدارید.